วารสารวัฒนธรรม เมษายน - มิถุนายน ๒๕๕๗ - page 83

83
๑ “ขี้สูด” เกิดจากการทำ�รังของ “ชันโรง” ซึ่งเป็นผึ้งขนาดเล็กหลายชนิดในวงศ์
Apidae โดยรังจะทำ�จากขี้ ผึ้งผสมดินและยางไม้ มีการเรียกชื่ อแตกต่างกันไป
เช่น หูด ขี้ตังนี หรือ กินชัน ส่ วนทางอีสานเรียกว่า ขี้สูด นั่ นเอง
๒ “ย่านาง” เป็นชื่อไม้เถาชนิดหนึ่ง ใช้ต้มกับหน่อไม้แก้รสขื่น รากย่านางใช้ทํา
ยาได้ บ้างก็เรียกเถาวัลย์เขียว
สืบสานต�ำนานแคนอี สาน
ในการถ่ ายทอดภูมิปัญญาการท�ำแคนให้คงอยู ่
นั้น ช่างสุดได้มีการไปสอนตามโรงเรียนต่างๆ หลายโรงเรียน
โดยเฉพาะที่ “โรงเรียนนาหนองทุ่มวิทยา” ซึ่ งช่างสุดจะน� ำ
อุปกรณ์ต่างๆ ในการท�ำแคนไปสอนให้เด็กๆ ได้เห็น ได้เรียนรู้
กับของจริง เพราะช่างสุ ดระลึกอยู่ เสมอว่า แคนนั้นเป็น
ต้นตระกู ลของผู้คนในภาคอี สาน จึงอยากจะให้ลูกหลาน
ได้อนุรักษ์สืบต่อไว้ นานๆ โดยช่างสุดได้พยายามอย่างเต็ มที่
ในการช่วยสืบสานปณิธานนี้จากบรรพบุ รุษ ตราบเท่าที่ยัง
มีแรงอยู ่ ซึ่งช่างสุดได้เล่าถึ งกระบวนการในการท�ำแคนไว้
เบื้องต้นดังนี้
ในแคนหนึ่งเต้าจะมี "ไม้ลูกแคน" ซึ่ งท�ำมาจาก
ไม้ กู ่ แคนเป็นพื ชตระกู ลไผ่ เกิ ดขึ้ นเองตามธรรมชาติ
ทางภาคอีสานเรียกว่ าไม้ ไผ่ เฮี้ย โดยที่เราไม่ได้ ไปปลูก
เราก็ไปคั ดเลื อกเอาไม้เหล่ านั้นมาท� ำเป็ นแคน และมี
“ไม้เต้าแคน” ส�ำหรับใช้เป็ นช่องลม ที่จะควบคุมไม่ให้ลมรั่ว
ออกไปที่อื่น บังคั บให้ลมไปที่ลิ้นแคน ซึ่ งเต้าแคนจะเป็น
ตัวอุ้มลมเอาไว้นั่นเอง แล้วก็ต้ องมี “ขี้สูด๑” ขี้สูดเป็ นขี้ผึ้ง
ชนิดหนึ่ง เอาไว้ยาแนวตรงเต้าแคน เพื่อไม่ให้ลมรั่วออก
และที่ส� ำคัญจะต้ องมีโลหะชนิดหนึ่งที่เอาไว้ท�ำ “ลิ้นแคน”
ซึ่งเสียงจะดีหรือไม่ก็อยู่ที่ลิ้นแคน อยู่ที่คุณภาพการท�ำลิ้น
ถ้าได้มาตรฐานก็จะดังดี สุดท้ ายก็มัดด้วย “เถาย่านาง๒”
(บางแห่งปรับใช้วัสดุ อื่นตามความเหมาะสม เช่น หวาย หรือ
เชือก เป็ นต้น) ตามประวัติ ความเป็นมา หรือต�ำนานต่างๆ
ก็เล่าว่า มี การน�ำเถาย่านางมามัดแคน ซึ่งถือเป็นภูมิปัญญา
อีสานดั้งเดิ มแท้ๆ
ส่ วนวิธีการท� ำแคนนั้นช่างสุดได้แนะน�ำวิธีการ
เบื้องต้นดังนี้ คือ แรกเริ่ มก็ต้ องคัดเลือกไม้ ให้ได้ มาตรฐาน
ลิ้นก็ต้ องได้มาตรฐาน การสับลิ้น ต้องท�ำให้ลิ้นละเอียด เพื่อ
ให้เสี ยงดังคงที่ ไม่แตก มีความทนทาน ซึ่งต้องอาศัยความ
ช�ำนาญ โดยการเทียบเสียงก็มีแบบอย่าง ภาษาอี สานเขา
เรียกว่า แคนแพแปด แพเก้า แพสิบ เป็นต้น หลักการก็คือ
เสียงสูงนั้น ลิ้นกับแพจะอยู่ใกล้กัน ถ้ าเสียงต�่ ำก็ให้ขยับขึ้น
ไปเป็นระยะๆ ตามขั้ นเสียง