นิตยสารวัฒนธรรม ฉบับ ๔ ปีพ.ศ.๒๕๕๗ - page 30

30
การน�ำใบตองมาใช้ประโยชน์ นอกจากเป็ นวัสดุที่
หาง่ายแล้ว อาจเกี่ ยวเนื่องกับความเชื่อที่ได้รับอิทธิพลมาจาก
ความเชื่อในศาสนาพราหมณ์ที่เชื่อว่า ใบตองสะอาดบริสุทธิ์
ปราศจากมลทิ น เมื่อใช้ แล้วก็ทิ้งไป ไม่เหมื อนภาชนะอื่น
ที่แม้จะล้างแล้ วน�ำมาใช้ใหม่ก็ยังแปดเปื ้อนสิ่งที่มองไม่เห็น
เพราะเป็ นของใช้แล้ว แต่การน�ำใบตองมาท�ำเป็นกระทงใส่
อาหารหรื อห่ออาหารคาว หวาน ของคนไทย มิ ได้มาจาก
ความเชื่ อดังกล่าวทั้งหมด หากแต่มาจากความสะดวกด้ วย
เพราะเป็ นวั ตถุดิ บที่หาง่ายและใช้ประโยชน์ ได้เหมาะสม
ส่ วนการน�ำใบตองมาใช้ ในพิธีกรรมอาจจะเกี่ ยวเนื่องกับ
ความเชื่อตามศาสนาพราหมณ์ดังกล่าวแล้วอยู่บ้าง โดยเฉพาะ
การน�ำใบตองมาท�ำบายศรี
ค�ำว่า บายศรี สันนิษฐานว่า มาจากค�ำ ๒ ค�ำคือ
ค� ำว่า บาย เป็นภาษาเขมร แปลว่ า ข้าว ค� ำว่า ศรี เป็น
ภาษาสันสกฤต แปลว่า มิ่ งขวัญ สิริมงคล บายศรีจึงหมายถึง
ข้าวที่เป็นมิ่งขวัญและสิริมงคล ดังนั้น บายศรีจึงเป็นเครื่องบูชา
ที่มีข้าวเป็นส่วนประกอบ มักใช้เพื่อบวงสรวงสั งเวย เช่น
พิ ธีตั้งศาลพระภู มิ วางศิ ลาฤกษ์ บวงสรวงเทวดาอารั กษ์
บูชาครู ไหว้ครูช่างท�ำขวัญนาท�ำขวัญเด็กแรกเกิดท�ำขวัญเดือน
จนถึงงานพระราชพิธีส�ำคัญของพระมหากษัตริย์และเจ้านาย
ชั้นสูง บายศรีแบ่งเป็น ๒ ประเภท คื อ บายศรีปากชาม และ
บายศรี ต้น
บายศรีปากชาม คือบายศรี ขนาดเล็ก มักใช้ใน
พิธีที่ไม่ใหญ่นัก เช่ น การท�ำขวัญสิ่งของต่างๆ การบวงสรวง
สิ่งศักดิ์ สิทธิ์ การท�ำบายศรี ปากชามต้องน�ำใบตองมาม้วน
เป็นรูปกรวย ข้างในใส่ข้าวสุก แล้วคว�่ำกรวยลงในชาม อาจ
เป็นชามเบญจรงค์ ชามลายคราม หรือชามปากกลมขนาด
ไม่ใหญ่ ยอดกรวยมีไม้แหลมๆ เสี ยบไข่ต้ มที่ปอกเปลือกแล้ว
เรียก ไข่ขวัญ ยอดไข่ขวัญเสี ยบดอกมะลิ ปากชามใช้ใบตอง
พับไปมาเป็ นรูปเรียวแหลมหลายๆ อันซ้อนกันเหลื่อมกัน
๓ แถบ แต่ละแถบมีชั้นละ ๓ ยอด เรียก นม นมแมว หรือ
ปากจีบเจิ ม วางนมแมวรอบกรวยใบตองที่ ใส่ ข้าวสุกไว้
ภายในให้ปลายนมแมวโผล่เลยปากชาม กลัดส่วนล่ างของ
นมแมวติดกั บกรวย เสร็จแล้วน� ำใบมาตัดเป็นรูปคล้ายใบไม้
เรียก แมงดา วางแมงดาระหว่างนมแมว มีใบตองเป็ นหาง
หักพับตอนล่างของหางนมแมวอีกที เสร็จแล้ว จัดกล้วยและ
แตงกวาฝานตามยาวอย่างละ ๓ ชิ้น วางสลับกันโดยรอบ
ถ้าเป็นบายศรีส� ำหรับเรียกขวัญเด็ ก จะต้องใส่ ด้าย ใบพลู
และเทียนไว้ในชาม มี สายสิ ญจน์ส� ำหรับผู กข้อมือด้วย
การท�ำบายศรีปากชามไม่ มี กฎเกณฑ์ตายตั วขึ้นอยู่ กั บ
ความเชื่อและความนิยมของแต่ละท้ องถิ่น