Page 57 - วารสารวัฒนธรรม ฉบับ ๒

กรกฎาคม-กันยายน ๒๕๕๕ 55
ในอดีตเมื่อครั้ งชาวนายังคงท�ำนาปีตามฤดูกาล ยามนี้
ถือเป็นช่วงเวลาที่ข้าวก� ำลังตั้งท้ องอ่อน ประดุจแม่ โพสพ-
เทพธิดาแห่ งต้นข้าว-ก�ำลังตั้งท้ อง จึงอยากอาหารเหมือน
สตรีมี ครรภ์ที่ต้องเอาใจใส่หาเครื่องเซ่นสรวงอันมีรสเปรี้ยว
หวานให้ท่ านได้พอใจ ท่านจะได้ ดูแลรักษาให้ ต้นข้าวเจริญ
งอกงามสมบูรณ์ซึ่งพิธีดังกล่าวชาวนาเรียกว่า ท�ำขวัญข้าว
หรือ เรียกขวัญข้ าวหรือ สู่ขวัญข้าว
ผู้ ท�ำพิ ธีมั กเป็ นหญิ ง และต้องตระเตรียมไม้ ไผ่สาน
เป็ นเฉลวรู ปห้าเหลี่ยม ชะลอมใบน้ อยที่ใส่เครื่ องสังเวย
อันประกอบด้ วยผลไม้ เช่น กล้วย ส้ ม อ้ อย หมากพลู
มะขาม เกลือ ฯลฯ รวมถึงน�ำกระจก หวีแป้ง น�้ำอบ สี ผึ้ง
ผ้าซิ่น สายสิญจน์ธงกระดาษ ติดตัวไป เมื่อพายเรือเข้าทุ ่ง
และเลือกกอข้าวที่ ดูหนาแน่นกว่าที่ อื่นได้ แล้ว ก็จะน�ำเฉลว
ปักกับหลักไม้หรือกิ่งไม้ประดับธงกระดาษ เอาชะลอมสาน
และกระจกผูกกั บหลัก รวบต้ นข้าวสุ่ มเข้ าหากันโดยใช้
สายสิ ญจน์ ผูก น� ำผ้าซิ่ นวางพาด แล้ วใช้หวี หวีใบข้าว
ประแป้ง พรมน�้ำอบ ป้ายสีผึ้งให้ ต้นข้าว พร้อมกับร้องเรียก
ขวัญหรือพูดกับแม่โพสพด้วยถ้อยค�ำไพเราะ อ่ อนน้อมต่อ
แม่โพสพ ที่ ท� ำเช่นนี้ก็ ด้วยเชื่ อว่ า แม่โพสพหรื อแม่ข้าวนี้
ขี้น้อยใจ ถ้าปฏิบั ติไม่ดีไม่ เคารพแม่กระท� ำรุนแรงต่อแม่
แล้ว แม่จะหนี จากไป อันจะส่ งผลให้ เกิดความอดอยาก
ดังปรากฏในต� ำราปลูกข้าวของไทยกล่ าวไว้ว่ า “...อันแม่
พระโพสพนี้ขวั ญอ่อนนั ก มักตกใจ อย่ าดูหมิ่น...”
ประเพณี การท� ำขวัญข้ าวเป็นประเพณีที่ ชาวนาไทย
ท� ำทั่วทุ กภาค แต่มี วิธีการปฏิบั ติแตกต่ างกันในแต่ละภาค
ชาวนาภาคกลางและภาคใต้ท� ำขวัญข้าวหลายครั้ง ตั้งแต่
เริ่ มมีเมล็ดข้าวอยู่ในรวง ตอนเก็บเกี่ ยวขนข้าวเข้าลาน และ
ตอนขนข้าวเข้ายุ้ง ส่ วนชาวนาภาคเหนือและภาคอีสานจะ
ท� ำขวัญข้าวในช่วงที่ ได้ผลผลิตแล้ ว และเตรียมขนข้าวเข้า
ยุ้งเท่านั้น
ดั งนั้นขั้ นตอนที่ชาวนาทั่วทุกภาคท� ำพิธี รับขวั ญข้าว
ร่ วมกันก็ คือ ตอนเก็บเกี่ ยวข้าวแล้วและเตรียมขนขึ้นยุ ้ ง
โดยชาวนาภาคกลางหลังจากเก็บเกี่ยวแล้ว เมื่อขนข้าวมาที่
ลานนวดข้าว จะมีพิธีเรียกขวัญแม่โพสพมาสู ่ลาน ซึ่งเจ้าของ
นาฝ่ ายหญิ งจะท� ำพิ ธีตอนเย็ นวั นศุกร์ มีเครื่องบั ตรพลี
ประกอบพิธี ได้แก่ ขนมต้มแดง ขนมต้ มขาว ขนมหูช้ าง
ใส่กระทงใบเล็ ก ๆ พร้อมไข่ต้มและข้ าวปากหม้อหนึ่งปั้น
กล้วยน�้ำว้าหวี งามกับเครื่องนุ่งห่มใหม่หนึ่ งชุด ธงกระดาษสี
สร้ อยแหวนเงินทอง กระบอกใส่น�้ำ และน�้ำมนต์ธรณีสาร
ที่ เคยเห็นในท้องถิ่ นอยุธยานั้น เมื่อเกี่ยวเสร็จและขน
ข้าวเข้าลานแล้ว เจ้าของนาฝ่ายหญิ งจะไปรับขวัญแม่ข้าว
กลับเรือนในวันศุ กร์แต่เช้ ามืด เมื่อถึงทุ่งนาที่ตอนนี้ เหลือแต่
ซังสีน�้ ำตาล เจ้าของนาจะหารวงข้าวที่ค้ างซังอยู่ สักสามสี่
รวงมาผู กรวบให้เป็นหุ่นแม่โพสพขนาดเล็ กๆ ที่ทางโคราช
จะเรี ยกว่า ตาปุ้ ก แต่ทางภาคกลางไม่มีชื่อเรียก จากนั้นน�ำ
หุ ่นและธงสามสี มัดเข้ าด้วยกันด้วยด้ายสามสี แล้วปั กธง
ตอนที่ชาวนาทั่วทุกภาค
ท�ำพิธีรับขวัญข้าวร่วมกันก็คือ
ตอนเก็ บเกี่ยวข้าวแล้วและเตรี ยมขนขึ้นยุ้ ง
โดยชาวนาภาคกลางหลังจากเก็บเกี่ ยวแล้ว
เมื่อขนข้ าวมาที่ลานนวดข้าว
จะมีพิธีเรียกขวัญแม่โพสพมาสู่ลาน