Page 14 - นิตยสารวัฒนธรรม ปีที่ ๕๒ ฉบับที่ ๑ มกราคม-มีนาคม ๒๕๕๖

๑๒
ลายสามคลี่ คลายเปน ลายประสุ ลายดีหลม ลายดีตะแคง
ลายดาวลอมเดือน ลายยกดอก ลายขิด
นอกจากลายหลักๆ ดังกลาวแลว ยังมีลายสําหรับ
สานภาชนะประเภทใดประเภทหนึ่งโดยเฉพาะ เชน ลายกระดง
ลายสํ าหรับสานกระดงภาคเหนือคลายดงลายขอของภาคใต
ลายกราว ลายขัดสําหรับสานดานในของกองเขาภาคอีสาน
ลายเกล็ดเตา ลายสานที่ใชตอกป นสานชิ ดกันในแนวทแยง
ตอเนื่อง คลายเกล็ดเตา ลายชนิดนี้ ใชสานโตก พาขาว ฝากกองเขา
แอบขาว แอบยาเสน ลายขอ สําหรับสานประดงฝดภาคใต
ซึ่งมี ๒ ชนิดคือ กระดงลายขอ และ กระดงลายบองหยอง
ทั้งสองชนิดรูปแบน กลมรีคลายรู ปหัวใจ ด านหนึ่งกลมมน อีกดาน
แหลมเล็ กนอย เพื่ อใหใชรอนฝดและเทขาวออกไดสะดวก
ลายดงลายขอ กระดงที่ตรงกลางสานดวยตอก
ที่ไมเอาขอไมไผออกปลอยใหเป นปุมตามลั กษณะขอของไมไผ
ตอกแตละเสนเหลือขอไวเพียงขอเดี ยว เวลาสานตองใหขอ
อยูตรงกลางกระดง วางขอให เรียงสลับฟนปลา ขอของตอก
จะเรียงสลับฟนปลากันเปนแนวกลางกระด ง ดานหลังกระดง
จะเห็นเสนตอกตั้งเปนแนว เรียก “ดี” โดยทั่ วไปมี ๕ ดี ๙ ดี และ
๑๑ ดี การสานกระดงลายขอโบราณมีคํากลอนวา “ยกสอง ขมหา
เรียกลายบาเอย” เหตุที่ เรียก ลายบา เพราะเปนสายที่ สานยาก
ดงลายบองหยอง กระดงผัดที่ สานดวย ลายบองหยอง
ซึ่งโบราณผูกเปนกลอนไว วา “ทีสี่ให ยกสอง ทีสองใหยกสี่
ข มสามทุกที ถูกแล วแลหนา” (บางที ลงทายว า “เรียกลาย
บองหยอง”) สําหรับผูที่ สานจนชํานาญแลวอาจจําไวในใจวา
“ยก ๒ ยก ๔ ขม ๓” ตอกที่ใช สานกระดงลายบองหยองต างกับ
ตอกกระดงลายขอคือ เป นตอกเรียบไมมีสนขอและมี ขนาด
ใหญกวาเล็กนอย
กระดงขนาดใหญเรียก กระดงมอญ ใชสําหรับตาก
ขาวเปลือก พริ ก หอม กระเทียม สานดวยตอกปนใหญกวา
กระดงฝดเท าตัว สานดวยลายบองหยองหรือลายขอ เสนผา
ศูนยกลางประมาณ ๑๕๐-๑๖๐ เซนติเมตร จึงเปนกระดงฝด
ไมไดเพราะใหญเกินกําลัง
ขัดกันโปรงๆ ดวยลายตะแกรงหรือตาขายเปนแผงสี่เหลี่ยมผืนผา
สูงระดับตา ใชลอมเขตทําพิธีทั้งสี่มุ ม ตอนกลางแตละดานเวน
ชองเปนทางเขาออกทั้ งสี่ ดาน ตามรั้วประดับดวยผาสี กระดาษสี
ตามมุมปกฉัตรสีขาว ๓ ชั้น ๕ ชั้น และ ๗ ชั้น มีตนกลวย
ตนออยประดับ รั้วราชวัติใชกับพิธีพราหมณ เชน พิ ธีเซนสังเวย
พิธีวางศิลาฤกษ ราชวัติ หรือรั้วราชวัติ แผงราชวัติ บางทีเรียก
รั่ วตาขาย เพราะสานขัดเป นตาหางๆอย างตาขาย รั้วไก หรือ
รั้วกาย ชาวบ านใชสานเป นรั้วบานหรือลอมไกไมให ออกไป
นอกบริเวณที่ กําหนด
ขัดโปรงยอนดอก การสานขัดกันเป นตาโปรงๆ
แลวใชตอกเล็กๆ สอดเขาไปทํ าใหเกิดดอกเล็กๆในตาโปรงนั้น
ลายชนิดนี ้มักใช สานสิ่งที่ตองการความสวยงาม เชน ตะกรา
หมาก ตะกราหิ้ว
ลายสอง ลายขัดแบบหนึ่งที่ใชเสนตอกสองเสนยก
และขมสลั บกันไป “ขึ้นสองขมสอง ตลอดไป” ลายสองละเอียด
กวาลายหนึ่ ง เพราะชวงตอกสองเสนทํ าใหชวงการขัดสั้น
ลายสองใชสาน กระบุง เปยด สัด ตาง ลายสองสามารถพลิกแพลง
เปนลายอื่นไดอีก ลายสองดีกา ลายสองที่เปลี่ยนทิ ศทางการ
ขัดใหอยูในแนวทแยง “ดี” คือกุญแจหรือจุดศูนยกลางของลาย
ยกหนึ่งขมหนึ่ ง ใชเมื่อต องการยกดอก หรือตองการหั กเห
เปลี่ยนลายตองใช ดีเปนแกน ลายสองยกดอก ลายสองที่ใชดี
เปนแกน สรางดอกลายสี่เหลี่ยมเรียงสลับกันไป ลายชนิดนี้ใช
สานสิ่งที่ตองการความสวยงาม เชน ฝาเรือน พัด หมวก กองขาว
ลายสองเวียน คลี่คลายเปน ลายสองเวี ยน ลายสองยืน
ลายขางกระแต ลายดีหลม ลายดีกระจาย
ลายสาม ลายขัดเชนเดียวกั บลายสอง แตเพิ่มตอก
เปนสามเสน “ยกสาม ขมสาม” จะไดแนวลายทแยงสวยงาม
ใชสานเสื่อลําแพน ฝาเรือน หรื อภาชนะขนาดใหญ ลายสาม
ดีกา ลายสานเชนเดียวกั บลายสองดีกา แตเพิ่มเสนตอกเปน
สามเสน ใชสานเสื่อลําแพน ฝาเรือน ภาชนะขนาดใหญ ลาย
สามยกดอก ลายสองที่ใชดีเปนแกน สรางดอกลายสี่เหลี่ยม
เรียงสลับกันไป เชนเดียวกับลายสองยกดอก แต เพิ่มตอกเปน
สามเสน ลายชนิดนี้ใชสาน ฝาเรือน พัด หมวก กองขาว เปนตน