Page 8 - นิตยสารวัฒนธรรม ปีที่ ๕๒ ฉบับที่ ๑ มกราคม-มีนาคม ๒๕๕๖

๖
วัตถุดิบ รู ปทรง และลายสาน
พัฒนาการสําคั ญของเครื่องจั กสานที่สําคัญอี ก
ประการหนึ่งคือ วัตถุ ดิบ รู ปทรง และลวดลาย องคประกอบ
ทั้ งสามอยางนี้ เกี่ยวโยงกันอาจใช ลวดลายตามรู ปทรงหรือ
รูปทรงกําหนดลวดลาย เช นเดี ยวกับการสร างรู ปทรงให
สมประโยชนใชสอย เชน สรางรูปทรงตามการใชสอย (form follow
function) หรือ การใช สอยกําหนดรูปทรง (function follow
form) อาจคิดลวดลายใหมๆ เพื่อใหสานเปนรูปทรงตางๆ ตาม
ความตองการ ทั้งลวดลายและรูปทรงจึงสัมพันธกันเสมอ
วัตถุดิบ (materials)
วัตถุดิบที่นํ ามาทําจักสานแพรหลายที่สุด คือ ไมไผ
ซึ่งมีหลายชนิ ด เชน ไผสีสุก ลําตนใหญปลองยาวตรง นิยมใช
ทํ าเครื่องจั กสานแพรหลายทุ กภาคของประเทศ ไมไผซาง
ไมไผบงหรือ ไผตง มี ขนาดใหญ ลําตนตรง ไมมีหนาม มีมาก
ในภาคเหนือ ไมไผหก ไผเฮี๊ยะ ไผรวกไผเลี้ยง ไผไร ไผรวกดํา
ไผปาว ไมไผเหลานี้นํ ามาทําเครื่องจักสานไดหลากหลาย
การแปรรูปไม ไผเปนภูมิ ป ญญาอยางหนึ่ งของ
ชางจักสาน ที่ตองใชทั กษะและการเรียนรู ดวยตนเอง ไมไผ
สําหรับทําเครื่ องจักสาน โดยทั ่ วไปมั กใชไมไผแกจัด เนื้อหนา โดย
เฉพาะไมไผสีสุกนั้น ตองตัดมาทั้ งลําแลวทอนเป นทอนๆ ตาม
ความยาวของ “ตอก” ที่จะใช สาน ผาออกเปนซีกๆ แล ว “จัก”
เปนเสนแบนยาวใช สานเปนภาชนะเครื่องใชตางๆ การจักตอก
ตองนําลําไม ไผมาตัดเปนท อนๆ ตามความยาวที่ต องการ
ใชมี ดอีโต ผาเปนซี กๆ ใหมี ขนาดกวางตามขนาดของตอก
ที่ ตองการ เลาะเอาขอไมออก ใชมีดตอกจักเป นเสนบางๆ
หรือเกรียกเป นเสนแลวเหลาใหเรียบ ตอกมีหลายชนิ ด เชน
ตอกกลม ตอกที่จักแลวเหลาใหกลม มักใชสานสวนที่อยู ติดกับ
ขอบปากของภาชนะเพื่อใหโคงหรือเวาตามรูปรางของสิ่งที่สาน
ไดดี ตอกกลม บางทีเรี ยก ตอกไพล
ตอกซัง ตอกที่ไมมีผิวไมไผ จักตามเสี้ ยนไมเอาผิวออกไป
แลวชั้ นหนึ ่ง ตอกชนิดนี้ที่ใชงานไดไมดีและไมทนเทาตอกผิวหรือ
ตอกที่มีผิวไม จึ งใชสานสวนที่ไมคงทนนัก
ตอกปน ตอกที่จั กเปนเสนแบนยาว อาจมีผิวไมติดอยู
หรือไมมีผิว ตอกที่มีผิวไมจะมีความคงทนกวาตอกที่ไมมีผิว
ตอกผิว ตอกที่จักเป นเสนแบนยาว มักเป นตอกปนที่จัก
ตามเสี้ยนไมใหผิวไมอยูดานหนึ่ง ตอกที่มีผิวไม จะมีความคงทน
กวาตอกซัง ตอกผิวใชสานภาชนะเครื่องใชที่ตองการความคงทน
เชน กระบุง ตะกรา หรือใชสานเครื่องดั กสัตวน้ําที่ตองแชน้ํ า
เปนเวลานานๆ
ตอกตะแคง ตอกที่จั กตามความหนาของไมไผ ผิวไมไผ
อยูดานสันตอก ใชสานสวนที่มีความโค งหรือเวา
ตอกไพล ตอกที่ใชสานส วนที่ใกลกับขอบปากของภาชนะ
เปนตอกกลมหรือตอกปน มักเปนตอกเสนเล็กๆ เพื่อใหสานโคง
หรือคอดตามรูปภาชนะไดสะดวก
ตอกสะพาย ตอกสําหรับฟนเป นสายสะพายรอจมูก
วั ว ควาย เปนตอกเส นเล็กแบนเนื้ออ อน จักจากไม ไผสีสุก
หรื อไมซางปล องยาว การจักมักลอกตามเสี้ ยนให เป น
เส นบางๆ แลวฟนเป นเสนขนาดเทาหลอดกาแฟ ยาวพอ
ที่ จะรอยจมูกวัว ควาย ออมไปผูกทบกันดานหลั งเขา
ตอกสาน ตอกแบนหรือตอกปนที่ ใชสานภาชนะเครื่องใชตางๆ
มั กใชตอกปนมากกว าตอกชนิดอื่ น มีขนาดแตกต างกันไป
ตามประเภทของสิ่งที่สาน
ตอกเหลานี้ใชสานสวนตางๆ ของเครื่องจักสานตาม
ความเหมาะสม เชน ตอกป  นใชสานสวนกนของภาชนะ ตอกผิ ว
ใช สานภาชนะที่ ตองการใหมี ความคงทน ตอกไพลใชสาน
สวนปากหรือสวนโคงของภาชนะ ชางจักสานในอดีตมีขอสังเกต
ที่ เปนความรูพื้นๆ ที่มีความสําคัญไวดังนี้
วิธี เจียนไม  เมื่ อตัดไม เปนทอนๆแลว จะเปนท อนละ
๑, ๒, ๓, หรือ ๔ ปลอง ขึ้นอยูกับการใชสอย กอนที่จะผาไม
ตองเจียนปากกระบอกโดยรอบทั้งสองขางใหเรี ยบ การเจียน
ตองใหมีดตั้งฉากกับไม หากปากกระบอกแตกเปนริ้วๆ จะทํา
ใหเสียไม ดังนั้นควรเจี ยนให คมมีดแฉลบกั บปากกระบอกไม
เสี ยครั้ งหนึ่ งก อน เมื่อเจี ยนปากกระบอกเรียบร อยแลวจึง
ลงมือผา แตการผาหากเปนไมยาวมากกวา ๓ ปลองขึ้ นไป
ตองผาทแยงใหเฉียดตาไมทั้งสองขาง ตองผาใหเปนซีกแยกออก