Page 33 - วารสารวัฒนธรรม กรกฎาคม - กันยายน ๒๕๕๖

31
กรกฎาคม-กันยายน ๒๕๕๖
ขุนช้างขุนแผน
ยอดนิทานเสภาไทย
“ขุนช้างขุนแผน” เป็นนิทานเก่าเล่ าขานแต่โบราณมา จนได้รับการยกย่องให้เป็นวรรณคดีที่มีคุณค่าเชิงวรรณศิลป์
ด้วยเชิงชั้นทางภาษาเสมือนหนึ่งกระจกเงาสะท้อนภาพวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของผู้คน รวมถึงบ้านเมืองในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น
ไว้อย่างคมคาย อีกทั้งยั งทำ�ให้ เราได้เห็นภาพความทรงจำ�ในสมัยนั้นราวกับก้าวย้อนสู่อดีตอันเต็มไปด้วยอรรถรส โดยมี
ตัวละครหลั ก คือ ขุนช้าง ขุนแผน และนางวันทอง ซึ่งตัวละครทั้ง ๓ นั้น ปั จจุบันก็ถูกขนานนามในแง่เปรียบเปรยผู้คน
อยู่เนืองๆ เช่นว่า “เจ้าชู้เหมือนขุนแผน”, “เจ้าเล่ห์เหมือนขุนช้าง” และ “นางวันทองสองใจ” แม้จะเป็นวรรณคดีที่ประพันธ์ขึ้นมา
เพื่อเป็นเครื่ องบันเทิงใจเท่านั้น แต่แก่นเนื้อหาก็แฝงแง่คิดคติสอนใจได้อย่างลึกซึ้ง
มุขปาฐะ-ลายลั กษณ์
กมล แก้วปลั่ง
ตำ�นานนิทานเล่า
นิทานขุนช้างขุนแผน ได้รับการยกย่องและกล่าวขาน
ถึงความงดงามทางด้านภาษา จินตนาการของผู้แต่ง รวมถึง
ความสอดคล้องสั มพันธ์กันในแต่ละถ้อยคำ� และเมื่อนำ�มา
ขับเสภาก็สร้างอรรถรสให้กับผู้ฟังได้เป็นอย่างดี
เรื่องขุนช้ างขุนแผนมีผู้สั นนิษฐานว่า เกิดขึ้นใน
สมั ยแผ่นดิ นของสมเด็จพระรามาธิ บดี ที่ ๒ เป็นนิทาน
รักสามเส้าที่ชาวกรุงศรีอยุธยาเล่าขานกันหรือเป็น “มุขปาฐะ”
(การบอกเล่าต่ อๆ กันมาโดยมิได้เขียนเป็นลายลักษณ์อักษร)
ภายหลั งมี ผู้ นำ �เรื่องขุ นช้างขุ นแผนมาแต่ งเป็ นกลอน
ประกอบ “การขยับกรับขั บเสภา” มาตั้งแต่ต้นกรุงศรี อยุธยา
จึงทำ �ให้ผู้ คนในสมัยนั้นนิยมแพร่หลายกันมากขึ้น
ครั้ นเมื่อกรุ งแตกต้ นฉบั บบางช่ วงบางตอน
ก็ สู ญหายไป แต่ตอนที่ คงเหลือต้ นฉบั บอยู่ เนื้ อเรื่ อง
ไม่ต่ อเนื่ องกัน พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิ ศหล้านภาลั ย
โปรดเกล้าฯ ให้กวีหลายท่านช่วยกันรวบรวมและแต่งขึ้นใหม่
เรียกว่า “เสภาหลวง”
การชุมนุมของกวี ในครั้งนั้นจึ งเป็นการประกวด
ฝีปากเชิงกลอนเต็ มที่ เรี ยกได้ว่ า ใครมีกลเม็ดเด็ ดพราย
ก็งัดมาประชันขั นแข่งกันแบบหมดเปลือก ทำ�ให้เสภาเรื่ อง
ขุนช้างขุ นแผนมีความไพเราะเพราะพริ้ งเป็นอย่างมาก
อย่ างไรก็ตาม ก็ ได้มีนั กขั บเสภาในระยะหลังแต่ งเรื่อง
ขุนช้างขุนแผนขึ้นอีกหลายครั้งหลายสำ�นวน เพื่อใช้ขับเสภา
เป็นตอนๆ ใน พ.ศ. ๒๔๖๐ หอสมุดวชิรญาณได้ชำ�ระหนังสือ
เสภาเรื่องขุนช้างขุนแผนขึ้ น ทั้งฉบับหลวงและฉบับราษฎร
ที่ชาวบ้านได้แต่งและเขียนไว้ สำ�หรับขับเสภาในงานรื่นเริง
ต่ างๆ โดยมี สมเด็ จกรมพระยาดำ �รงราชานุ ภาพและ
สมเด็จกรมหมื่นกวีพจน์สุ ปรีชา ทรงเป็นประธานการชำ�ระ
ได้คั ดเลือกเอาสำ�นวนที่ดี ที่สุดมารวบรวมจนครบทุ กตอน
โดยในแต่ละตอนก็จะมีความแตกต่างเพลิดเพลินกันออกไป
ตามจินตนาการของแต่ละบุคคล นับได้ว่ าใช้ระยะเวลาใน
การแต่งไม่ น้อยถึงจะรวบรวมได้จนเสร็ จสมบูรณ์ แม้ เรื่อง
ขุนช้างขุนแผนจะมีหลายฉบับ แต่ ก็พอจะสรุปเป็นเรื่องราว
ตามใจความสำ�คัญได้ว่า…