Page 60 - วารสารวัฒนธรรม เมษายน - มิถุนายน ๒๕๕๖

58
ยาหอมมีการพบบันทึกลายลักษณ์อักษรตั้งแต่
ครั้ งกรุงศรี อยุธยาในรัชสมัยสมเด็ จพระนารายณ์มหาราช
(พ.ศ. ๒๑๙๙ – ๒๒๓๑) ทรงโปรดฯ ให้หมอหลวงในราชส�ำนัก
รวบรวมต� ำรับยาส� ำคัญขึ้ นเป็ นต�ำรายาเรียกว่ า “ต� ำรา
พระโอสถสมเด็จพระนารายณ์” นับเป็นต�ำรายาเล่มแรก กล่าวถึง
ยา ๘๑ ต�ำรับ แต่ ไม่ได้เผยแพร่สู่ประชาชน ใช้เฉพาะใน
ราชส�ำนักเท่ านั้น
ยาหอมถือว่าเป็ นของสูงและของหายาก มีราคา
แพงนิยมใช้ กันในหมู ่เจ้านายที่มีทรัพย์และมีอ�ำนาจวาสนา
เพราะเครื่องยาหลายตัวต้องน�ำเข้าจากต่างประเทศ ทั้งยัง
ต้องใช้บริวารจ�ำนวนมากมาบด มาร่ อน มาปรุง ให้ได้ยาหอม
คุ ณภาพดี จนราษฎรทั่วไปแทบไม่ รู้จักและไม่มีโอกาสได้ ใช้
ครั้ นถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็ จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่ หัว
ทรงมีพระราชประสงค์ ให้ราษฎรที่ อยู่ ห่ างไกลได้เข้าถึง
ยาคุณภาพดี จึงทรงกระจายยาไปตามหัวเมืองต่างๆ ภายใต้
ชื่อ “ยาโอสถสภา” (ภายหลั งเรียก ยาต�ำราหลวง) เป็นยา
สามั ญประจ�ำบ้าน ซึ่งเป็นยาฝรั่งแผนปัจจุบันมีด้วยกัน ๘
ขนาน ได้แก่ ยาแก้ไข้ ยาถ่าย ยาแก้ลงห้อง ยาแก้โรคไส้เลื่ อน
ยาแก้ โรคบิด ยาบ�ำรุงโลหิต ยาแก้คุ ดทะราดและเข้าข้อ และ
ยาแก้จุกเสียด เนื่องจากยาโอสถสภาเป็นของใหม่ ราษฎรไม่
นิยมใช้กัน ในเวลาต่อมากระทรวงมหาดไทยจึงจั ดให้ประชุม
แพทย์ไทยจั ดหาต�ำรายาไทย จึ งได้ผลิ ตยาโอสถสภาแผน
โบราณออกจ� ำหน่ายด้วย ยาแผนโบราณของโอสถศาลา
มีหลายขนานเช่น ยาธาตุบรรจบ ยาจันทรลีลา ยาสุขไสยาสน์
ยาก� ำลังราชสีห์ ยาหอมอินทจั กร์ เป็นต้น
ยาหอมมีสรรพคุณรักษาโรคลม และนั่ นเองที่
ท�ำให้อีกชื่อหนึ่งของยาหอมมักเรียกติ ดปากว่า “ยาลม” อี ก
ทั้งยาหอมก็ยั งมีสรรพคุณเพื่อบ�ำรุงหัวใจ ซึ่งในการแพทย์
แผนไทยนั้นไม่ได้หมายถึง ยากระตุ้นการท� ำงานหรือการ
ปรั บเต้ นของหัวใจ แต่เป็นยาที่ ปรับการท�ำงานของลมที่
เคลื่อนไหวทั่วร่างกายมนุ ษย์ ซึ่งมีผลถึงการหมุนเวี ยนของ
เลื อดให้เป็นปกติ โดยโรคลมก็จะมีอยู่ด้ วยกัน ๒ ประเภท
ได้ แก่
๑. ลมกองละเอียด คือ ลมที่ก่อให้เกิดอาการหน้ามืด
ตาลาย เวียนศรีษะ คลื่ นไส้ อ่อนเพลีย
๒. ลมกองหยาบ คือ ลมที่อยู ่ภายในทางเดิ น
อาหาร เกิดอาการจุกเสียด แน่นท้อง เรอ และผายลมนั่นเอง
ความเกี่ ยวพันของลมทั้งสองประเภทที่หมุนเวียน
กันอยู่ในร่างกายเรานั้นก็คือ เริ่มด้วย “ลมกองหยาบ” ที่จะ
เกิดขึ้นในช่องท้อง อั นเนื่องมาจากระบบการย่อยอาหาร
ที่ไม่ปกติ จนท� ำให้เกิดอาการท้ องอืด ท้องเฟ้อ จุก เสียด
แน่นท้องนั่นเอง และเมื่ อลมกรองหยาบดันขึ้ นสู่ด้านบนก็
จะกลายเป็น “ลมกองละเอี ยด” ซึ่งจะเคลื่ อนที่ไปมาตาม
ส่วนต่างๆ ของร่างกาย จนท�ำให้เกิดอาการแน่นหน้ าอก ลม
จุกคอ หน้ามืด ตาลาย ไปจนถึงปวดเมื่อยกล้ามเนื้อต่างๆ
และแน่นอนว่า สิ่งที่จะเข้ามาช่วยบรรเทานั่นก็คือ ยาหอม
หรือยาลมนั่นเอง
เมื่อได้ขึ้นชื่อว่า “ยาหอม” หากขาดสิ่ งที่ท�ำให้เกิด
“ความหอม” ก็คงจะเรียกว่า เป็ นยาหอมไม่ได้ ดั งนั้นสิ่งที่ขาด
ไม่ได้ เลยนั่นก็คือ องค์ประกอบ ๓ สิ่งที่ท�ำให้เกิ ดความหอม
คือ ๑. ไม้กฤษณา โดยสรรพคุณก็จะมีกลิ่นหอม บ�ำรุงหัวใจ
แก้วิงเวียน ๒. เกสรดอกไม้ไทยๆ ที่ มีกลิ่นหอม เช่ น เกสร
บัวหลวง (บ�ำรุงหัวใจ), ดอกสารภี (ชูก�ำลั ง), ดอกพิกุล (บ� ำรุง
เลือด), มะลิ (ดับพิษร้ อน) และบุนนาค (บ�ำรุงจิตใจให้แช่มชื่น)
ซึ่งเมื่อรวมกันแล้วเรียกว่า “เกสรทั้ง ๕” เรียกได้ ว่า ๕ ตัว
๕ สรรพคุณกันเลยที เดียว และสุดท้ ายที่จะต้ องมีส�ำหรั บ
ปรุงความหอม นั่นก็คือ ๓. ชะมดเช็ด ซึ่งเป็นสมุนไพรที่ได้
จากสัตว์ชนิดหนึ่ง มีสรรพคุ ณในการบ�ำรุงหัวใจ และช่วยให้
ยาออกฤทธิ์แรงขึ้นนั่นเอง
จากสมุนไพรและต�ำรั บต่างๆ หลายสูตรหลาย
ส่วนผสมนั้น ท�ำให้เราเห็นถึงความล�ำบากยากเย็ นในการท�ำ
ยาหอมอย่างชัดเจน โดยกระบวนการในการท�ำยาหอมนั้น
ก็จะเริ่มตั้งแต่การหาส่ วนประกอบที่จะใช้ ในการปรุงยาให้
ครบถ้วนตามต�ำรับต�ำรานั้นๆ จากนั้นก็ล้างท�ำความสะอาด
ท�ำการตากและอบจนแห้ง และบดละเอียด เพื่อให้สมุนไพร
ต่างๆ กลายเป็นผงสีน�้ำตาล เรียกว่า “กระแจะดิบ” ซึ่งจะ
กลายเป็นตัวยาในการท�ำยาหอมนั่นเอง
เมื่ อได้ กระแจะดิ บแล้ วก็จะน� ำไปปรุงกั บ “น�้ำ
กระสายยา” ซึ่งประกอบด้วยเกสรทั้ง ๕ และลูกชัด ขอนดอก
แฝกหอม จันทน์แดง จันทน์เทศ เป็นต้น ซึ่งจะเป็น “ตัวยา